Kinh Tâm Trạng Hai Anh Lái Buôn Trái Nhau

Thuở xưa, vua nước Xá-vệ là Ba-tư-nặc đến thăm đức Phật. Vua đến nơi liền xuống xe, tháo kiếm, cởi giày rồi chắp tay đi vào quỳ xuống đỉnh lễ, bạch rằng:
- Bạch đức Thế Tôn, ngày mai con xin nguyện cúng dường Phật và Tăng chúng nơi ngã tư đường phố lớn để cho mọi người trong nước đều biết Phật là đấng Chí Tôn, khiến họ xa lìa tà ma ngoại đạo, gìn giữ ngũ giới cho quốc thái dân an.
Đức Phật nói:
- Lành thay! Phàm người làm vua phải lãnh đạo nhân dân một cách sáng suốt, hướng dẫn họ phụng hành đạo đức để được hưởng phước nhiều đời về sau.
Vua thưa:
- Bạch đức Thế Tôn! Con xin trở về để lo việc cúng dường.
Vua trở về tự tay lo sắp đặt cơm nước, rồi đích thân đi đón Phật và Tăng chúng đến ngã tư, nơi thiết lập đàn trai cúng dường. Phật đến, Ngài ngồi vào chỗ, vua lại tự mình múc nước rửa tay cho Phật. Phật thọ trai xong, thuyết pháp cho vua và mọi người nghe. Dân chúng đến dự đông vô số, trong số đó có hai vị thương nhân. Một người khởi nghĩ rằng: “Phật như đế vương, đệ tử Phật như trung thần. Phật thuyết giảng pháp, đệ tử tụng đọc truyền bá rộng rãi, khiến cho bao người biết được đạo lý. Vua Ba-tư-nặc thật là sáng suốt”. Nhân đây, vị ấy biết Phật là bậc đáng tôn kính, sinh lòng kính ngưỡng, phụng trì giáo pháp. Còn người kia lại khởi nghĩ rằng: “Vua Ba-tư-nặc thật là ngu si! Mình đã là vua còn sợ gì, cần gì nữa! Phật thật như con bò, đệ tử như cái xe. Con bò kéo xe chạy đông tây nam bắc. Phật có đạo hạnh gì mà ta phải kính tin theo!”
Sau đó, hai người ra đi. Đi được khoảng ba mươi dặm đường, họ ghé lại một nhà nghỉ trọ qua đêm. Hai người mua rượu cùng nhau uống và bàn luận về chuyện đã chứng kiến ban sáng. Người có thiện niệm được trời Tứ Thiên Vương ủng hộ. Còn người có ác niệm bị quỷ thần địa ngục tác động khiến cho rượu uống vào bụng nóng như thiêu như đốt. Vì vậy, anh ta bỏ nhà ra ngoài đường, đứng hóng mát. Không ngờ vì say rượu, đi đứng loạng choạng, anh ta té ngã, nằm hôn mê bất tỉnh trên đường cái. Tờ mờ sáng, có đoàn buôn năm trăm chiếc xe bò kéo, đi trên đường, ngang qua cán chết anh ta. Người thương buôn kia sáng ra thức dậy, đi tìm thì thấy anh bạn đã chết rồi. Anh rất bối rối suy nghĩ: “Nếu mình về nước sẽ bị mọi người nghi là giết bạn lấy của”.
Do đó, anh mới bỏ đi sang nước khác. Vua của nước này vừa mới băng hà mà không có Thái tử nối ngôi. Trong sấm thư của nước này ghi rằng: “Sẽ có một người thân phận thấp kém ở nước khác đến và lên làm vua. Vua cũ có một con thần mã, nếu gặp người này nó sẽ quỳ xuống”.
Các quan theo lời sấm thư, thắng yên cương, đeo quốc ấn trên mình thần mã rồi dẫn đi khắp nơi trong nước tìm người kế vị. Người dân kéo đến xem thần mã rất đông. Hôm ấy, trên đường thần mã đi, cũng vừa gặp lúc người thương nhân này tới. Quan Thái sử trông thấy nói:
- Người này có mây vàng che phủ chính là khí tượng làm vua.
Thần mã trông thấy vị thương nhân liền đến quỳ xuống trước mặt và liếm chân của ông. Quần thần mừng rỡ, liền rước ông về cung tôn lên làm vua.
Bấy giờ tân vương, sau khi lên ngôi, xem xét tình hình đất nước, sắp đặt công việc, chăm lo cuộc sống cho nhân dân, việc nước yên ổn mới tự suy nghĩ: “Ta không có làm một việc lành nào cả, sao lại được hưởng phước báu lên làm vua này? Chắc đây là nhờ ân đức của Phật”.
Do đó, vua bèn cùng với quần thần hướng về nước Xá-vệ, từ xa đỉnh lễ bạch rằng:
- Con là người hạ tiện thiếu đức, nhờ ân phúc của Thế Tôn mới được làm vua. Ngày mai, con kính xin đức Thế Tôn và các vị A-la-hán thuận theo ý nguyện của con đến đây thọ trai.
Đức Phật ở xa liền biết, bảo A-nan dặn các vị Tỳ-kheo ngày mai vua nước kia có lời cung thỉnh, tất cả hãy sử dụng thần thông đến nước đó cho vua và nhân dân được hoan hỉ.
Hôm sau, Phật và đệ tử dùng thần túc đến nước đó, theo thứ lớp ngồi trang nghiêm như pháp. Thọ trai, rửa tay xong, đức Phật thuyết pháp cho vua và mọi người nghe. Vua hỏi:
- Bạch đức Thế Tôn! Con vốn là người hạ tiện, không có phước đức, vì nhân duyên gì mà được như thế này?
Đức Phật đáp:
- Ông có nhớ, khi xưa vua Ba-tư-nặc cúng dường Phật nơi ngã tư đường. Ông trông thấy trong lòng khởi suy nghĩ: “Phật như Quốc vương, đệ tử như trung thần...”. Nhờ ông gieo hạt giống lành này mà nay gặt lấy quả báo tốt đẹp. Còn bạn của ông ngày trước vì khởi nghĩ cho rằng: “Phật như con bò, đệ tử như cái xe...”. Ông ấy gieo hạt giống xấu ác nên gặp tai nạn bị xe bò cán chết và nay chịu quả báo bị xe lửa nghiền nát trong chốn địa ngục. Ngôi vua không phải chỉ dùng sức mạnh mà đoạt được. Làm thiện được phước, làm ác gặt họa. Phước hay họa là do mình gây tạo mà chẳng phải trời rồng, quỷ thần ban cho hay gây ra.
Bấy giờ, đức Thế Tôn liền nói kệ:
Tâm là gốc muôn pháp
Tâm đứng đầu sai sử
Trong tâm khởi niệm ác
Nói ác và làm ác
Thì tội khổ theo ta
Như xe lăn theo vết.
Tâm là gốc muôn pháp
Tâm đứng đầu sai sử
Trong tâm khởi niệm thiện
Nói thiện và làm thiện
Thì phước lạc theo ta
Như bóng đeo theo hình.
Phật nói kệ xong, vua và vô số thần dân tâm trí khai mở, vô cùng hoan hỉ, chứng được Pháp nhãn.

(Trích soạn từ: Kinh Pháp cú thí dụ, Quyển Thứ Nhất, Phẩm Song Yếu Thứ 10, Thí dụ 22, tr.99-103, Việt dịch: Thích Minh Quang, Nxb. Tôn Giáo, Hà Nội, 2012)